فرهنگ اصطلاح‌های زبان فارسی

تازه‌ترین اصطلاح‌ها

توضیح	مثال	معنی	اصطلاح
علف خرس در بعضی از منابع نام دیگری برای درخت زالزالک دانسته شده که نزدیک به معنی داده‌شده در برهان قاطع است و وجه تسمیه‌ی آن نیز علاقه‌ی خرس به میوه‌ی زالزالک دانسته شده است: "«کیل» به‌کسر اول و سکون لام، نام میوه‌ایست صحرایی شبیه آلوچه و سیب کوچک و آن را در خراسان علف شیران و علف خرس گویند و ..." (برهان قاطع، جلد سوم) اما فرهنگ معین توضیح متفاوتی برای این گیاه می‌دهد: "علفِ خرس یا سرخ‌ولیک گیاهی است از تیره‌ی مرکبان که خاص آفریقای جنوبی است. این گیاه علفی و دارای برگ‌های مسطح است که از کرک‌های سفید و سیاه پوشیده شده است. گل‌هایش زرد یا زرد مایل به‌سبزند. نام‌های دیگر: مینای آفریقایی، آیی قولاغی، آیی اوتی." (فرهنگ معین)	- پس از پایان جنگ رهایی‌بخش و تشکیل حکومت تازه، مثل علفِ خرس قهرمان جنگی از زمین سبز شد. (بگذار خارستان بسوزد – یاشار کمال ترجمه‌ی دکتر ایرج نوبخت) - آخه بی‌انصاف‌ها، مگه پول علف خرسه؟ من صبح تا شب جون می‌کنم تا چندرغاز درمی‌آرم، اونوقت شماها این‌جور هَدَرش می‌دین!	چیز فراوان و کم‌ارزش	علفِ خرس
	- باید چاره‌ی درست و حسابی اندیشید، این کارها برای فاطی تنبان نمی‌شود. - نامزدهای ریاست جمهوری در موقع انتخابات وعده‌های عالی و رنگارنگ به مردم می‌دهند، اما مه می‌دانند که این حرف‌ها برای فاطی تنبان نمی‌شود.	هنگام بی‌فایده بودن چیزی یا عملی نبودن سخنی گفته می‌شود؛ کنایه از این که آن چیز موضوع اصلی را حل نمی‌کند/ فایده‌‌ی عملی ندارد/ حاصلی به‌بار نمی‌آورد.	این ... برای فاطی تنبان نمی شود (غیرمودبانه)
	آشیخ مهدی وقتی بالای منبر می‌رفت، بعد از گفتن چند جمله‌ای درباره‌ی احکام نماز یا روزه، بلافاصله به ‌صحرای کربلا می‌زد و ذکر مصیبت می‌کرد.	در مقام بخشی از روضه، شرح شهادت امامان شهید و رنج‌های آنان را گفتن	ذکر مصیبت کردن
شلنگ تخته دراصل نوعی حرکت ورزشی در زورخانه و بخشی از مشق کشتی گیری بوده است که به ترتیب خاص بر روی تخته‌ای که بدین منظور ساخته شده بوده، انجام می‌شده است. اما بعدها رفته‌رفته با از میان رفتن رسم شاطری و عیاری، این نوع ورزش نیز متروک شد. شِلَنگ یا شَلَنگ واژه‌ی عامیانه‌ و کهنه‌ی فارسی به‌معنی قدم بلند است: چنین که بر در مردم شلنگ تخته خواهی زد ترقی گر کنی آخر تو کشتی گیر خواهی شد. (سیدحسن خالص- از فرهنگ آنندراج)	- این پسره به‌عوض اینکه دنبال کار و زندگی باشه، صبح تا شب یللی‌تللی می‌کنه و شلنگ‌تخته می‌اندازه. آخه این هم شد کار؟ - با این موسیقی‌های اَجق‌وَجَق شلنگ‌تخته می‌اندازند و اسمش را هم می‌گذارند رقص ایرانی، این خارجی‌های احمق هم باور می‌کنند که این نوعی رقص اصیل ایرانی است.	بالا و پایین جستن و رقص بی‌قاعده و حرکات مستانه و غیرعادی کردن؛ رقص شتری کردن	شلنگ‌تخته انداختن/ زدن؛ شلنگ و تخته انداختن/ زدن
	- وقتی بعد از یک‌ساعتی پیاده‌روی به مزرعه می‌رسید، اول بچه را شیر می‌داد و جایش را درست می‌کرد، بعد بلافاصله چادرش را به کمر می‌زد و مشغول می‌شد. - مادرم چادر به کمر بست و با بیل بالابان را کوبید. برادر کوچکم گریه می‌کرد. خیال می‌کرد بمب می‌اندازد. (علی اشرف درویشیان – جنگ به‌روایت بچه‌ها)	آماده‌ی انجام کاری شدن (در مورد زنان)	چادر به کمر زدن/بستن
همچنین ← کسی را خر گیر آوردن	- این‌طور پیش برود، نه‌تنها آبروی چندین کرورساله‌ی من جلو سایر جک‌وجانورها می‌ریزد و دندان‌هایم را می‌شمرند، بلکه ممکن است خنجری از پشت به ما بزنند و نژاد برگزیده‌ی ما غزل خداحافظی را بخواند ... (قضیه‌ی زیر بته- صادق هدایت) - این یارو هم مثل اینکه دندون‌های ما رو شمرده. مرتب می‌آد اینجا و ما رو تلکه می‌کنه.	کسی را ساده/ نادان یافتن؛ از سادگی کسی سوء‌استفاده کردن؛ از ضعف‌ کسی آگاه بودن و از آن برای هدف‌های خود سود بردن	دندان‌[های] کسی را شمردن
به‌روایتی این اصط. به آئین شراب‌خواری در حضور پادشاهان ساسانی بازمی‌گردد. پیمانه‌های شراب از شاخ گاو یا بزکوهی و بدون پایه بودند به‌طوری که قرار دادن آن‌ها روی میز ممکن نبود و شراب می‌بایست به‌یک جرعه نوشیده می‌شد. هریک از حاضران پیمانه‌ای مخصوص داشت که به‌میزان توان در باده‌گساری او، خطی در داخل آن کشیده شده بوده و ساقی برای او تا همان خط شراب می‌ریخت. بعدها به‌تدریج همه‌ی پیمانه ها با هفت خط درجه‌بندی شدند ... بودند کسانی که تا هفت خط شراب می‌نوشیدند بی آنکه آثار مستی در آن‌ها ظاهر شود. این‌ها را هفت‌خط می‌نامیدند. این اصطلاح به‌مرور زمان معنی کنونی را یافته است.	- طرف از اون هفت‌خط‌های روزگار بود، باید تمام حواسم را جمع می‌کردم که سرم کلاه نگذارد. - خود او هرگز طاقت نداشت با این دلال‌های هفت‌خط بازار حتا یک ساعت جوال برود. (جلال آل احمد – سه‌تار)	حیله‌گر/ مکار/ حقه‌باز/ کلک‌باز بودن	هفت‌خط بودن
	اگر ریگی تو کفشتان نیست و دندان تیز نکرده‌اید که رگ خریتش را بجنبانید و زمینش را بالا بکشید، چه مرگتان گرفته که این‌جور برایش خاصه‌خرجی می‌کنید؟ (زاهاریا استانکو - پابرهنه‌ها - ترجمه‌ی احمد شاملو)	فکری/ غرضی/ نقشه‌ای پنهانی و ناروا در سر داشتن	ریگی به کفش خود داشتن؛ ریگی در کفش کسی بودن
همچنین ← «لب‌ولوچه‌ی آویزان شدن»	- خیلی به خودش وعده داده بود، اما وقتی فهمید که از ارث و میراث خبری نیست، سبیلش حسابی آویزان شد. - ... بعدازظهر همان روز با سبیلِ آویزان به من تلفن زد و گفت که در دادگاه به‌زیانش رای داده شده است.	سرخورده/ ناامید/ ناخشنود شدن	سبیل کسی آویزان شدن؛ سبیلِ آویزان
	1- این تخم لق کردستان مستقل را انگلیس‌ها در دهن اکراد شکسته و خاطر دولت ترکیه را از این جهت متزلزل ساخته‌اند و البته ما هم باید مثل آن‌ها متزلزل باشیم. (محمدعلی فروغی- سیاست‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار) - همه‌ی این آتش‌ها از گور پسر ورپریده‌ی آتش‌به‌جان ‌گرفته‌ی من بلند می‌شود که این تخم لق را توی دهنتان شکست. (قضیه‌ نمک‌ترکی–صادق هدایت) 2- دست اجنبی چون کرد کشور عجم ویران تخم لق شکست آخر در دهان این و آن (میرزاده‌ عشقی، مطلع تصنیف جمهوری)	1- با گفتن چیزی دستاویزی به کسی دادن؛ حرفی/ کار ناروایی را به کسی آموختن؛ چیز زیان‌باری را یادآوری کردن؛ 2- با گفتن مطلبی، بانی رسم بدی شدن	تخم لق چیزی را [در/ توی دهان کسی] شکستن
همچنین ← «بو‌ی حلوای کسی یا چیزی آمدن/ بلند شدن/ درآمدن»؛ ← «بو‌ی الرحمان/ الرحمن کسی یا چیزی آمدن/ بلند شدن/ درآمدن»؛ ← «بو‌ی الرحمان گرفتن کسی/ چیزی»	این حاجی خودش هم می‌دونه که یک پاش لب گوره، با این‌همه این‌قدر حرص می‌زنه و دنبال پول می‌دوه.	آثار مرگ در کسی ظاهر شدن؛ بیمار سخت/ بسیار ضعیف بودن	[یک] پای کسی لب گور بودن؛ یک پا لب گور داشتن
	این ... مرد نکره‌ی گردن‌کلفتی بوده، گیرم چنان تنبل و بی‌عار که زور و هیکلش به‌ لعنت خدا هم نمی‌ارزیده. (زاهاریا استانکو – پابرهنه‌ها – ترجمه‌ی شاملو)	به‌کلی بی‌ارزش/ بی‌فایده بودن؛ به‌هیچ دردی نخوردن	به لعنت خدا [هم] نیرزیدن
همچنین ←«خود را به کوچه‌ی علی چپ زدن»	- هر وقت سر بزنگاه به چیزی می‌رسیدم، خودم را می‌زدم به آن راه، یعنی چیزی ندیده‌ام. (میرصادقی – بادها خبر از تغییر فصل می‌دادند) - خودت را به آن راه نزن، ما همه چیز را می‌دانیم.	وانمود کردن به ندیدن/ نشنیدن/ نفهمیدن چیزی	خود را به آن راه زدن
	- برای من مهم نیست که او پشت سر من چه چیزهایی گفته است. همه می‌دانند که این وصله‌ها به من نمی‌چسبد. - حاجی مرد شریفی است، این وصله‌ها به او نمی‌چسبد.	صدق کردن نسبتی که به کسی داده می‌شود	وصله به کسی چسبیدن
همچنین ← «نم پس ندادن» و ← «آب از دست کسی نچکیدن»	در محله به خست معروف بود. خیلی‌ها پشت سرش می‌گفتند: آب به کسی روا ندارد، دستش توی جیبش نمی‌رود، جان به عزرائیل نمی‌دهد ...	بسیار خسیس بودن	جان به عزرائیل ندادن
	- این‌ها از آن دسته مردم‌اند که تا به پُست و مقامی می‌رسند، دودستی به آن می‌چسبند و برای نگهداری آن به هر پَستی و خفتی تن می‌دهند. - همین نان بخورونمیر را هم باید دودستی بچسبیم که از دستمان نرود.	چیزی را بسیار دوست داشتن و از آن جدا نشدن	دودستی به چیزی چسبیدن
	... دنبال کون قاضی راه می‌افتد از این آبادی به آن آبادی، که هم خودش را به این و آن نشان داده باشد، هم به مردم فهمانده باشد که در صورت احتیاج بدانند دَمِ کی را باید ببینند. (زاهاریا استانکو – پابرهنه‌ها – ترجمه‌ی شاملو)	به‌قصد خودنمایی یا به‌دست آوردن امتیازی دنبال/ همراه کسی رفتن	دنبال کون کسی [راه] افتادن (تحقیر/ توهین‌آمیز)
جعفر شهری در كتاب «تهران قديم» نقل كرده كه در گذشته‌های نه چندان دور در تهران رسم بوده كه در شب زفاف چنانچه داماد نوعروس را باكره نمی‌يافت، خود يا یکی از نزدیکانش بر بام خانه‌ی نوعروس شده و از سر شب تا نيمه‌شب با ملاقه‌ای بزرگ يا آبگردان بر پشت تشتی می‌كوفت و سپس تشت را از بام به حياط خانه‌ی نوعروس می‌انداخت و اين گونه تا هفت محل را از ماجرا مطلع می‌ساخت. (برگرفته از پایگاه «زیر این گنبد کبود»)	طبل پنهان چه زنم طشت من از بام افتاد کوس رسوایى ما بر سر بازار زدند (مثنوی) - طشتش مدت‌هاست که از بام افتاده و حنایش دیگر رنگی ندارد.	آشکار شدن راز/ رسوا شدن کسی	طشت کسی از بام افتادن (قدیم)
چندین نفر با نام اخفش در تاریخ ثبت شده‌اند. اینجا منظور سعید بن مسعده خوارزمی معروف به ابوالحسن، ملقب به اخفش، عالِم نحوی و شاگرد سیبویه است. گفته‌اند که وی مطالب درس را برای بز خود می‌خواند و تا بز سر خود را تکان نمی‌داد، به مبحث بعدی نمی‌پرداخت. اخفش در لغت عرب به‌معنی شخصی است که مادرزاد دارای چشم‌های ضعیف/ کم‌سو یا روزکور باشد.	- آنجا نشسته بود و هرکس هرچه می‌گفت، مثل بز اخفش سرش را به‌نشانه‌ی تایید تکان می‌داد. - استاد از کسانی که نظراتش را دربست نمی‌پذیرفتند خوشش نمی‌آمد و بیشتر خوش داشت، بز اخفشی را پیدا کند که حرف‌هایش را بی‌چون‌و‌چرا تایید کند.	کسی که بدون فهمیدن مطلبی آن را تایید کند	بز اخفش (توهین‌آمیز)
	- گفت در این گیرودار دیگر نرخ معین نکن. خودم هم می‌دانم صحیح نیست ولی به‌نقد برای بیان مقصود بهتر از هر کلمه‌ی دیگری است. (جمال‌زاده - دارالمجانین) - خواهش می‌کنم میان دعوا نرخ تعیین نکنید، اینجا بحث بر سر اهداف است، درباره‌ی حقوق و مزایای آقایان به‌موقع خودش تصمیم گرفته خواهد شد.	در گرماگرم رویدادی موضوع دیگری را برای سود خود مطرح کردن	نرخ معین/ تعیین کردن میان یا وسط دعوا؛ نرخ معین کردن در این گیرودار/ در این هیروویر