استفاده‌کننده‌ی گرامی

این پایگاه اینترنتی برای گرد‌آوری اصطلاح‌های زبان فارسی و دری (فارسیِ رایج در افغانستان) بنیان‌گذاری شده است. برای هر اصطلاح:

- معنی یا معنی‌های آن و

- یک یا چند مثال داده می‌شود و

- تلاش می‌شود چگونگی پیدایش و دگرگونی آن پژوهش و ثبت شود.

شما می‌توانید

اصطلاح موردنظر خود را میان آنهایی که تاکنون وارد شده‌اند، بیابید.

برای این کار کلیدواژه (مدخل) یا یکی از واژه‌های تعیین‌کننده‌ی اصطلاح موردنظر خود را در بخش جستجو بنویسید و دستور جستجو بدهید.

اما شما می‌توانید با

- پیشنهادِ اصطلاح‌های تازه،

- پیشنهادِ تکمیل و اصلاحِ اصطلاح‌های موجود و

- نظرهای اصلاحی و تکمیلی خود

این فرهنگ را پربار‌تر و به بهتر شدن این پایگاه یاری کنید.

بهترین شیوه برای همکاری با پایگاه، نام‌نویسی در آن است .

لطفا پیش از پیشنهاد اصطلاح تازه، با استفاده از بخش جستجو مطمئن شوید که آن اصط. در فرهنگ موجود نیست.

پیشنهادهای داده‌شده پس از بررسی در فرهنگ وارد می‌شوند و در معرض استفاده‌ی همگان قرار می‌گیرند.

تازه‌ترین اصطلاح‌ها
توضیح مثال معنی اصطلاح

همچنین ← «فلنگ را بستن»

و ← «جیم شدن»

- با دلهره‌ی عجیبی که تنم را به لرزه انداخته بود، زدم به‌چاک.

 (جمال‌زاده - قصه‌‌های کوتاه برای بچه‌های ریش‌دار)

 - اگه دیدی هوا پَسه، بزن به‌چاک و پشت سرت رو هم نگاه نکن!

بی‌سروصدا فرار کردن؛ از جایی بی‌خبر بیرون رفتن؛ دررفتن

به‌چاک زدن؛

به‌چاک جاده/ جعده زدن

«تک‌وتا» کوتاه‌شده‌ی تک‌وتاز به‌معنی تاخت‌وتاز/ حمله است، به‌این‌ترتیب، معنی این اصط. در اصل، خود را در وضعیت تهاجمی نگاه‌داشتن و موضع دفاعی نگرفتن بوده است.

کسی به حرف‌های او گوش نمی‌داد، گاهی هم کسی متلکی می‌پراند، اما او خودش را از تک‌وتا نینداخت و به سخن‌رانی خود ادامه داد.

ترس/ ضعف/ شکست خود را به‌روی خود نیاوردن؛ به ضعف/ ناتوانی خود اعتراف نکردن و خود را تواناتر از واقع نشان دادن

خود را از تک‌وتا نینداختن؛

از تک‌وتا نیفتادن

- حالا که می‌بیند هوا پس است، خودش را به موش‌مردگی زده و ننه‌من‌غریبم درمی‌آورد.

- هرقدر هم که موش‌مرده‌بازی دربیاوری، فایده‌ای ندارد. کاری است که کرده‌ای و باید عواقبش را هم بپذیری.

خود را مظلوم/ بی‌گناه/ قابل ترحم نشان دادن

خود را به موش‌مردگی زدن؛

موش‌مرده‌بازی درآوردن

- گِرد درِ پادشاهان مگردید و عطای ایشان به لقای دربانان ایشان بخشید. 

(عبید زاکانی - رساله‌ی صدپند)

 

- آن‌قدر ادا و اصول درآورد که از خیر کمکش گذشتم و عطایش را به لقایش بخشیدم.

 

- از جمال‌زاده نوشته بودید، عطایش را به لقایش بخشیدم ... به حرف‌های او هم معتقد نیستم. می‌دانم چندمرده حلاج است.

 

(صادق هدایت – از نامه‌ای به حسن شهید نورائی)

 

از نیکی/ بخشش/ خوبی کسی به‌خاطر ویژگی‌ ناخوشایندش یا عمل ناخوشایندی که ممکن است از او سر بزند گذشتن/ صرف‌نظر کردن

عطای کسی را به لقایش بخشیدن

از وقتی وضع مالیش خراب شده، دیگر نه در بازر کسی خطش را می‌خواند و نه در خانواده.

از کسی حرف‌شنوی داشتن/ اطاعت کردن؛

به دستور/ درخواست کسی ترتیب اثر دادن

خط کسی را خواندن

- چندماهی بیشتر از زندگی زناشوییش نگذشته بود که در پی اختلاف با شوهر به خانه‌ی مادرش برگشت و بیخ گیس او ماند.

- این ماشین قراضه اصلا کار نمی‌کنه، بگیر و پول منو پس بده. مال بد بیخ ریش صاحبش.

خواستار نیافتن و نزد کسی ماندن/ به کسی تحمیل شدن

بیخ ریش/ گیس کسی ماندن

- مثل اینکه تو هم نفست از جای گرم درمی‌آد. داداش، من صبح تا شب جون می‌کنم، آخرش هم هشتم گروی نُهَمه.

- کسانی که این حرف‌ها را می‌زنند، تنها به قاضی می‌روند و نفسشان از جای گرم بلند است.

(جمال‌زاده - قصه‌ی ما به‌سر رسید)

از مشکلات مخاطب خود، از سختی‌ها و دشواری‌های واقعی آگاه نبودن؛ کار مورد بحث را بسیار  آسان پنداشتن.

 

نفس کسی از جای گرم درمی‌آید/ بلند است / بلند می‌شود

هنگامی گفته می‌شود که کسی سخن به‌جایی/ مناسبی گفته باشد یا کار خوبی کرده باشد.

- هوا بس ناجوانمردانه سرد است ... آی ... // دمت گرم و سرت خوش باد

(از شعر «زمستان» سروده‌ی مهدی اخوان‌ثالث)

 

- حسن آقا به پهلوان اکبر گفت: "ایولله، گل کاشتی، دمت گرم! الهی که سایه‌ت از سر ما کم نشه."

آفرین بر تو/ بر او

دَمَت/ دَمَش گرم

- من خاطرجمع هستم که قاتل شوهر بیچاره‌ی من همین شازده است.

(ایرج پزشک‌زاد – دایی‌جان ناپلئون)

 - خاطرت جمع باشد که به‌زودی به مقام وزارت و صدارت خواهی رسید.

(جمال‌زاده – قنبرعلی جوان‌مردِ ...)

از چیزی مطمئن بودن؛

درباره‌ی چیزی نگرانی نداشتن

خاطرجمع بودن؛

خاطر کسی جمع بودن

همچنین ← فلنگ را بستن

- اگه دیدی هوا پسه، بزن به‌چاک و پشت سرتو هم نگاه نکن.

- اگر دیدی یک جا خواروخفیف شدی، زود فلنگ را ببند، بزن به چاک، برو به جای دیگر.

(جعفر شهری – شکر تلخ)

گریختن؛ فرار کردن؛

بی‌سروصدا/ پنهانی فرار کردن؛ گم‌وگور شدن

به‌چاک زدن؛

به‌چاک جعده زدن (عامیانه)

عزم خود را جزم کرده بود که با زورگویان مبارزه کند و حاضر بود برای این هدف هر خطری را به جان و دل بخرد.

اراده کردن؛ تصمیم قطعی گرفتن

عزم خود را جزم کردن

- نباید همین‌طور دست روی دست بگذاریم و شاهد از بین رفتن منابع طبیعی باشیم!

- پس می‌خوای همین‌طور دست رو دست بذاریم و به‌امید سرکار علیه بنشینیم؟

(جمال میرصادقی - بابا)

منتظر ماندن و اقدامی نکردن

دست رو[ی] دست گذاشتن

شجاع ‌السلطنه پسر فتحعلی ‌شاه، زمانى که حاکم کرمان بود، برای خوشمزه‌‌تر شدن کباب، پخت کباب با چوب انار را باب کرد و وقتی میل به کباب داشت، به نوکرها می‌گفت: طوری کباب را بگردانید که نه سیخ بسوزد نه کباب. این دستور او بعدها به‌تدریج به اصطلاح تبدیل شد و معنی امروزی را یافت.

آقایان، ما نباید تصمیمی بگیریم که یک‌طرف ماجرا را از زندگی ساقط کند. یک سیاست‌مدار همیشه باید مراقب باشد که نه سیخ بسوزد، نه کباب.

کنایه از رعایت حد وسط/ از اینکه روشی/ روش معتدلی درپیش گرفته شود تا هیچ‌یک از طرف‌‌ها زیان نکنند/ راضی باشند

نه سیخ بسوزد [و] نه کباب

دو هفته پیش، به‌اصرار شاطرحسین روبند شدم ...، دو صندوق نوره معامله کردم. چون پولش متعلق به مرحوم حلیمه‌خاتون بود، نمی‌خوام زیر دین مرده برم، اینه که می‌خوام بدونم ترقی کرده یا نه.

 (صادق هدایت – حاجی‌آقا)

در محذور اخلاقی/ در رودربایستی قرار گرفتن؛ ماخوذ به حیا شدن

روبند شدن

از قدیم گفته اند همیشه شعبان یک بار هم رمضان. روش شما تا کنون زیان‌های جبران‌ناپذیری به اقتصاد کشور رسانده و نادرست بودن آن بارها در عمل به‌اثبات رسیده است. بیایید یک‌بار هم به حرف متخصصان گوش دهید و روش پیشنهادی آن‌ها را به اجرا بگذارید.

 همیشه به دلخواه و مطابق دیدگاه تو عمل شده، بگذار یک مرتبه هم به خواست/ نظر/ صلاحدید من باشد.

همیشه شعبان، یک‌بار هم رمضان

- شغل فعلیش نان‌و‌آب حسابی دارد.

- در این معامله ضرر نمی‌کنی. نون خوبی توشه.

با پرداختن به آن کار می‌توان درآمد خوبی به‌دست آورد؛ آن کار می‌تواند محل درآمد خوبی باشد

نان/ نان‌وآب داشتن کاری/ چیزی؛

نان خوبی در چیزی بودن

برو هر مطلبی داری اجرت با حضرت صاحب چراغ، هر مطلبی داری خدا همین امشب تو مشتت بذاره. برو ننه، برو بی‌بی! ننه‌ام ام‌البنی عوضت بده، حق به تیر غیب گرفتارت نکنه.

 (صادق هدایت - علویه خانم)  

- الهی به تیر غیب گرفتار بشی بچه، یه دقیقه آروم بگیر! 

به بیماری درمان‌ناپذیر مبتلا شدن؛ به بلای ناگهانی دچار شدن

به تیر غیب گرفتار شدن

 

- چون سنبه را پرزور دید ... یک‌باره جری شده، یک مشت از آن دشنام‌های آب‌نکشیده به ناف حاج‌آقا بست.

(جمال‌زاده - هفت قصه)

- ... و وقتی هم زیاد سنبه را پرزور ببینند، خودشان را به موش‌مردگی می‌زنند و غش‌وضعف می‌کنند.

(جعفر شهری - شکر تلخ)

حریف را پرقدرت دیدن و توان مبارزه با او را نداشتن؛ خود را با شخص محکم/ سمج/ مصالحه‌ناپذیری روبرو دیدن

سنبه/ سمبه را پرزور دیدن

هندوها ... که دیدند سنبه پرزور است و حالا دست‌رسی به علمای شرق و غرب و شمال و جنوب ندارند، سخت از رو رفتند و زبان در کام خاموشی فروبردند.

(صادق هدایت - توپ مرواری)

قدرتمند/ مصالحه‌ناپذیر بودن

سنبه‌ی/ سمبه‌ی کسی پرزور بودن

مردیکه طمع ورش داشته ... خیال می‌کند مفت می‌تواند دکان‌ها را از چنگ ما بیرون بیاورد، کور خوانده.

(جمال‌ میرصادقی - درازنای شب)

 تصور اشتباه/ باطل داشتن؛ غلط برداشت کردن؛ خیال بیهوده/ انتظار بی‌جا داشتن

کور خواندن